De Boerentoren is een politiek probleem

Havenbaron Fernand Huts had zich de toorn van de Vlaams Bouwmeesters kunnen besparen, kopte deze krant vrijdag (DS 1 december). Wellicht wel. Maar wat als Huts uit was op exact de discussie die zich vandaag afspeelt? Architectuur gaat niet zomaar over een finaal ontwerp uittekenen dat al dan niet in smaak valt bij het publiek, maar evengoed over het lange voorafgaandelijke proces van politieke onderhandeling. Hoewel de argumenten van Francis Strauven en de Vlaams Bouwmeesters (DS 30 november) mijn sympathie hebben, vrees ik dat die gewoon deel uitmaken van bewust opgeklopte heisa over de Boerentoren.

Neem het verwijt van de wansmaak in het ontwerp van architect Daniel Libeskind. Ik kan me moeilijk van de indruk ontdoen dat het nieuwe spektakel aan de skyline van Antwerpen rekent op een beetje Bilbao-effect. U hebt ongetwijfeld al een bezoek gebracht aan het spectaculaire Guggenheim Museum van architect Frank Gehry. Het mechanisme werd treffend beschreven door de Britse architectuurcriticus Deyan Sudjic: ‘Het Guggenheim leek meer op een treinongeluk dan op een gebouw, een zelfgemaakte gemuteerde versie van het Sydney Opera House.’ Zijn punt is dat het museumontwerp dan wel van de pot gerukt is, de bezoekersaantallen bewijzen het eclatante succes. De betekenis ervan voor de stedelijke transitie in Bilbao kan moeilijk overschat worden.

De kritiek op het uitspelen van starchitect Daniel Libeskind is even doorzichtig. Dat het ontwerp voor de Boerentoren niet te vergelijken valt met zijn vroege werk voor Joodse musea in Berlijn en Osnabrück, doet er even niet toe. Sterarchitecten leveren gratis reclame op. Het was de historicus Charles Jencks die daarop wees, in zijn geval weliswaar voor het goede doel. Voor het ontwerp van de door hem mee opgerichte Maggie’s Centres – dat zijn onthaalcentra voor mensen in kankerbehandeling – deed hij steevast een beroep op sterren zoals Gehry, Norman Foster, Rem Koolhaas, Zaha Hadid of het bureau Snohetta. De kranten en glossy magazines smulden ervan en leverden daardoor veel gratis reclame op voor de stichting. Wat als dat de bedoeling is bij het project voor de Boerentoren?

Publieke toorn uitlokken over het schetsontwerp, zoals dat nu gebeurt bij de Boerentoren, is ongebruikelijk in de architectuur. En toch is dat een heel normale dynamiek als je het ­bekijkt vanuit het oogpunt van communicatie. ‘There is no such thing as bad publicity’ is een bekende wetmatigheid in de reclamewereld, de uitspraak wordt toegeschreven aan P. T. Barnum. Het punt is dat ook negatieve publiciteit de naamsbekendheid ten goede komt. In het geval van de Boerentoren betekent het dat zelfs kritiek de boodschap helpt te verspreiden. Het ontwerp voor de Boerentoren zal in de toekomst bijgeschaafd worden, maar ondertussen weet iedereen van de grote droom die Huts koestert voor zijn ‘cultuurcentrum’.

En toch is niet zozeer Huts het probleem, hij doet wat je van een projectontwikkelaar kunt verwachten. Een veel groter probleem is het gemak waarmee het stadsbestuur zich laat inpakken door promotiepraatjes en -plaatjes – op dat vlak is er overigens weinig verschil met de veelbesproken bouwwoede aan de kust. Zelfs de betrokkenheid van de Antwerpse stadsbouwmeester Christian Rapp bleek niet gewenst, laat staan dat Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs geconsulteerd werd. Het ontwerp van Libeskind voor de Boerentoren staat daarmee symbool voor een oude politieke cultuur, waarin de torenhoge ambities van een ontwikkelaar onderdeel zijn van een politiek akkoord tussen lokale bestuurders.

Daarmee raakt de discussie over de Boerentoren de kern van de Vlaamse architectuurcultuur. De functie van Vlaamse Bouwmeester werd eind jaren 90 in het leven geroepen om binnen publieke opdrachten een eind te maken aan de al te nauwe banden tussen het beleid en de projectontwikkelaars. Het idee was dat de bemiddeling door de architectuur nodig was om de overheid te bewegen tot voorbeeldprojecten. Men noemde dat de depolitisering van de ontwerpopdrachten dankzij een architecturaal middenveld. De herontwikkeling van de Boerentoren mag dan wel een privaat initiatief zijn, de maatschappelijke impact ervan is dermate groot dat de betrokkenheid van een bouwmeester evident hoort te zijn.