Article
De toekomst is aan het zorgerfgoed?
Gideon Boie en Fie Vandamme
2015, Psyche
De nieuwbouwplannen van PC Caritas te Melle zijn niet mogelijk zonder de quasi volledige afbraak van de historische site. Het was een uitgangspunt dat op ons bord lag aan de start van de visieontwikkeling voor het masterplan van het psychiatrisch centrum van de toekomst. Niemand leek erg gelukkig met de situatie, maar een alternatief was er niet. Werkgroepen met artsen, directie, personeel én patiënten brachten onverwachts een kentering.
Hoe verder de gesprekken over nieuwbouw evolueerden, hoe minder slopen een realistische optie leek. Vooral de afbraak van het statige Sint-Jozef viel velen zwaar op de maag. De asbestverwijdering maakte dat de gapende wonde wekenlang tentoongesteld werd aan de voorbijganger. Het was de aanzet van een omgekeerd dominospel waarin afgeschreven gebouwen (Getijden, Technische Dienst, Lente, Jericho, Sint Jozef, Wasserij, …) één voor één deel werden van de toekomstdroom.
De toekomstplannen die momenteel op stapel liggen spreken tot de verbeelding:
− De huidige technische dienst wordt omgebouwd tot feestzaal
− Getijden wordt ingericht als sociaal/repair café – in een werkgroep met patiënten gedoopt tot Café Den Hoek Af.
− Lente wordt in de toekomst omgebouwd tot Caritas Academie: een vormingscentrum met polyvalente ruimten die ook open staan voor verenigingen uit de buurt. Ook zal Lente kunstateliers huisvesten. Hierbij speelt de idee dat niet-therapeutische activiteiten evengoed een therapeutisch effect hebben.
− Jericho wordt het activiteitencentrum van Caritas. Het zal ruimte bieden voor o.a. therapie, fitness en onderwijs. Hier speelt de vraag van patiënten voor wie het huidige revalidatiecentrum REVA veel te marginaal gelegen was en ook weinig toegankelijk is. Revalidatie krijgt met Jericho een zichtbare, toegankelijke en gastvrije locatie.
− Sint-Jozef doet in de vorm van een ruïne dienst als statig decor van de geplande activiteitenzone in het hart van de campus. In de werkgroepen werd al snel gesproken over het Sint-Jozefsplein: een zomerterras met plaats voor koffiebar, krantenkiosk, optredens, brocantemarkt, kaatsbaan, wensmuur, enzovoorts. Het bestaande waterreservoir wordt gebruikt om een nat gebied met waterplanten aan te leggen.
− Wasserij wordt een hortus conclusus. Het is een antwoord op de vraag naar een beschermde buitenruimte te midden van de open groene grasvelden van Caritas. Louter de gevels blijven behouden. Binnenmuren worden verwijderd en vensters worden afgesloten (met hier en daar een opening voor vogels). De omsloten buitenruimte wordt ingericht als paradijstuin met waterfontein, bloemenperken, fruitbomen, moestuin, vogelnestjes en zitbankjes.
De reeks werkgroepen met artsen, directie, personeel én patiënten zette het denken in beweging waar financieel- en bouwtechnische obstakels het tot stilstand gebracht hadden.
Een subsidieregel was de belangrijkste drijfveer voor de tabula rasa. Als de kostprijs voor renovatie 75% is van de nieuwbouwkost dan subsidieert VIPA enkel nieuwbouw. Een andere motivatie was dat het paviljoenmodel zware personeelslast met zich meebrengt aangezien weinig functies gedeeld worden. Verwonderlijk is dat ook de betrokken architect adviseerde dat technisch niets meer aan te vangen was met de gebouwen.
De euthanasie van het zorgerfgoed is vanuit architecturaal standpunt nochtans een bevreemdende situatie. De paviljoenen, daterend uit 1908, zijn compacte casco-volumes van twee of drie bouwlagen. Het open grondplan maakt herindeling heel gemakkelijk. De historische gebouwen beantwoorden hiermee als geen ander aan de maxime die de eerste Vlaams Bouwmeester bOb Van Reeth aan de architectuur oplegde: duurzaam bouwen ligt in het vormgeven van intelligente ruïnes.
De duurzame architectuur werd ei zo na met de grond gelijk gemaakt ten voordele van weinig inspirerende bouwwerken. Zo vormen de paviljoenen in Caritas daterend uit het eind van de twintigste eeuw een waaier van doodlopende en spiegelende ziekenhuisgangen. Verpleegposten of zithoeken zijn de knooppunten van een schier oneindig gangenstelstel. Het grillige grondplan laat geen enkele aanpassing toe behalve het aanbouwen van telkens een nieuw stukje gang.
De idee van een intelligente ruïne wordt binnen Caritas niet alleen figuurlijk toegepast in termen van hergebruik (Lente en Jericho), maar ook letterlijk in het geval van Sint-Jozef en Wasserij. Ook zonder programma is het waard om erfgoed te redden van sloop. Ruïnes van kerken en kastelen spreken tot de verbeelding van jong en oud. Een ruïne heeft genoeg aan haar eigen nutteloosheid. Haar povere bestaansreden ligt in het stil getuigen van een vervlogen geschiedenis.
Het voortschrijdend inzicht ontwikkelde spontaan de hinderlijke restanten van het verleden tot stapsteen naar het psychiatrisch centrum van de toekomst. De sleutel werd gevonden in de werkgroepen. Iedereen begreep dat een update van de eeuwenoude gebouwen wellicht moeilijk en duur is binnen de huidige hygiëne- en veiligheidsnormen bij residentiële opname. Maar iedereen wist evengoed dat het psychiatrisch centrum van de toekomst niet alleen uit beddenhuizen bestaat.
Artikel geschreven in de marge van ontwerpend onderzoek naar het masterplan voor PC Caritas in Melle.
Artikel gepubliceerd in Psyche, jaargang 27 (1), februari 2015, uitgave van VVGG
Tags: Care, Psychiatry
Categories: Architecture
Type: Article