Article
Geniale mislukking van de prikkelarme kamer
Gideon Boie en Heleen Verheyden
03/2018, Psyche
Images: Kurt Deruyter
De ‘Prikkelarme Kamer’ binnen de afdeling Sint Jan van PZ Sint Annendael (Diest) verdient bijzondere aandacht. Een weinig doordacht ontwerp is aanleiding voor een versnelling in de visievorming rond dwangreductie in de geestelijke gezondheidszorg.
De Prikkelarme Kamer (PAK) is een ruimtelijke setting voor verhoogd toezicht. Het is gelegen op de gelijkvloerse verdieping van een vleugel die gedeelde infrastructuur vormt voor afdeling Sint Jan (opname) en afdeling Sint Godelieve (rehabilitatie). De kleine eenheid bestaat uit twee slaapkamers met een gemeenschappelijk salonnetje, sanitaire voorziening én omsloten terras. In relatie tot gangen met rode baksteen op de afdeling Sint Jan vallen de zachte kleuren binnen de PAK onmiddellijk op. Ook het uitzicht op de groene haag en de wit-geblindeerde vensters zijn bedoeld om prikkels te temperen.
Ad hoc architectuur
Zonder afbreuk te doen aan de goede bedoelingen en positieve ervaringen in de PAK, willen we inzoomen op het gekunstelde karakter van de architectuur. Zo voelen de gekozen bouwmaterialen erg klinisch aan. Over het meubilair zegt een ervaringswerker in de werkgroepen: “de boodschap van de zetel is: we hebben deze nog staan in de kelder, zet het maar in de PAK.” Ook het centrale besturingssysteem maakt dat altijd personeel nodig is voor bediening van licht, vensters en dergelijke meer. Een patiënt zegt geen beroep te doen op personeel en de vensters ’s nachts nooit te verduisteren. Hier wringt een schoentje met het oog op de herstelvisie die het ziekenhuis hanteert.
Het is echter vooral de ietwat onhandige ruimteverdeling van de PAK die aandacht vraagt – omdat het onverwachte gaat functioneren als succesformule. Twee slaapkamerdeuren geven uit op een gemeenschappelijke ruimte die voorzien werd van een ronde tafel met enkele stoelen, zetel en televisie. Deze gemeenschappelijke ruimte loopt over in de gang tussen de twee afdelingen. Plafondhoge branddeuren sluiten de PAK aan weerszijden van de gang af. De smalle vensters en deur naar het terras corresponderen niet met het salonnetje. Het terras bevindt zich binnen het bouwvolume en is dus overdekt. De terrassen zijn afgesloten met een hoge haag en tuinhek.
De kleine geschiedenis is dat het ziekenhuis pas heel laat de vraag stelde om een PAK in te passen binnen zo goed als afgeronde plannen. De architect vond een ad-hoc oplossing binnen de bestaande plannen. De mutaties zijn gemakkelijk af te lezen aan de eerste verdieping boven de PAK. Het betreft een klassieke indeling van een centrale ziekenhuisgang met aan weerszijden kamers. De gang was bedoeld als extra capaciteit die mits het sluiten van tussendeuren bij Sint Jan ofwel Sint Godelieve hoort. De vleugel werd op de begane grond ingericht als een PAK. Aan één zijde van de gang werden de kamers vervangen door het terras. De gang bleef noodzakelijk behouden om afdeling Sint Godelieve doorgang te verlenen naar de afzonderingskamers op Sint Jan.
Prikkelarme studio
Dat personen in crisis weggevoerd worden dwars door een ruimte die bedoeld is om patiënten tot rust te brengen, is binnen de huidige inrichting van de PAK een onoplosbare paradox. Als we echter het gebruik van de PAK in rekening brengen, zien we hoe een mank lopende infrastructuur aanleiding was voor een heel innovatieve werking.
In de eerste plaats wordt de PAK in de praktijk gebruikt als – in de woorden van een personeelslid – een ‘prikkelarme studio’. De tweede slaapkamer blijft doorgaans leeg om de rust van patiënten te vrijwaren. Als we spreken met patiënten over de vormgeving van de PAK reageren er weinigen op de inrichting of het materiaalgebruik. De patiënten (en evengoed het personeel) reageren vooral positief op de overdaad aan ruimte. Een manische patiënt zegt te genieten van de openheid rondom de kamer, de mogelijkheid om de terrasdeur open te laten staan (ze schopt bladeren van de boom terug naar buiten), … Ze maakt zich druk over het gedrag van andere patiënten op de afdeling (ze maakt zich druk over glutenvrij brood dat gestolen werd). Een andere patiënt bracht een elektronische synthesizer en speelt muziek van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat.
Het verhaal van de PAK kreeg nog een tweede draai. Een persoon uit het netwerk van een patiënt vroeg of het toegelaten was om in de tweede, leegstaande slaapkamer te overnachten. In eerste instantie werd positief ingegaan op de vraag om een personeelsgebrek op te vangen en zo verblijf in de afzonderingskamer te voorkomen. De positieve ervaring van de eerste toevallige overnachting was de aanleiding om een experimentele werking rond ‘Rooming-In’ uit te bouwen. De ervaringen worden nauwgezet gemonitord door het personeel. Hierbij gaat het al lang niet meer om de leegstaande tweede kamer. Familie en/of vrienden schuiven evengoed de slaapbank in de kamer van de patiënt. En, de afdelingsverantwoordelijken zien vooral waarde in het betrekken van familie of vrienden in de behandeling om zo de binding te vergroten.
Acceleratie
Dat de het verhaal van de ‘Rooming-In’ de mislukking van de ‘Prikkelarme Kamer’ naar de achtergrond dringt, toont een unieke narratieve subjectivering van de ruimte. Het dagelijkse gebruik van de PAK als prikkelarme studio is de katalysator van een innovatieve dienstverlening waarin het netwerk van de patiënt doorheen de ziekenhuisopname versterkt wordt en voor te bereiden op het herstel. Een ondoordacht ontwerp groeit uit tot een belangrijk instrument in de vermaatschappelijking van crisiszorg. Ook is het personeel zich scherp bewust van verbeterpunten naar de toekomstige infrastructuurprojecten.
Artikel geschreven in de marge van ontwerpend onderzoek binnen PZ Sint Annendael Diest. Gepubliceerd in Psyche 30 (1), maart 2018.
Tags: Care, Psychiatry
Categories: Architecture
Type: Article
