Article

Architectuur en vastgoed in Brussel

Gideon Boie

17/05/2019, KU Leuven

Een goed jaar geleden stelden we de vraag aan Marc Dubois om inzicht te verschaffen in de relatie tussen vastgoed en architecturale kwaliteit in Brussel. Aanleiding voor het gesprek was de scherpe kritiek van Marc Dubois op het toen prille huwelijk tussen JaspersEyers en 51N4E voor het ontwerp van WTC toren 1&2. In de achtergrond speelde de inzet van Brussels Bouwmeester Kristiaan Borret om het verschil te maken in de kantoormarkt in Brussel. Groot was de verwondering van velen toen Marc Dubois tijdens zijn lezing (21/12/2017 in WTC24) de stelling verdedigde dat architecturale kwaliteit en vastgoed in Brussel niet onverenigbaar zijn.

Hij toverde zowaar een hele reeks goede praktijkvoorbeelden op het scherm:

Het ‘Residence Palace’ (ontwerp Michel Polak) was een voorbeeld van een modernistische pakketboot die – weliswaar in een anachronistische stijl – plaats schiep voor een ‘woekering van functies’. Het duurzaam opgetrokken gebouw had een chape van 10 cm wat toeliet om bij hergebruik de structuur van het gebouw te behouden en niet enkel de gevels.
De Martini-toren (ontwerp Jacques Cuisinier) toonde hoe een sokkel weldegelijk een betekenisvolle relatie kan aangaan met de straat en tegelijk deel is van een organische geleding van het gebouw in de vorm van een lichaam.
De ‘Prévoyance Sociale’ (ontwerp Hugo Van Kuyck) aan de Kruidtuin is niet alleen het sluitstuk op de verkeersader met Koekelberg, maar biedt met haar sokkel een royale inkom, restaurant annex dakterras, 4-meter hoge deurpartijen, etc.
De ‘Banque Lambert’ (ontwerp Gordon Bunshaft en SOM) toont een rijkelijke betonstructuur vóór de glasgevel, een inplanting die geïnspireerd was op de Lever Building van Mies van der Rohe en een Travertino vloerbekleding die vanaf het plein naar binnen overloopt.
Tenslotte ook topwerken aan de Terhulpsesteenweg in Bosvoorde: het CBR gebouw ontworpen door Constantin Brodzki (1970) en het Glaverbel gebouw ontworpen door Renaat Braem, Pierre Guillissen, André Jacqmain en Victor Mulpas (1964).

In de historische lijn van waardevolle vastgoedontwikkelingen presenteert Marc Dubois het WTC complex (ontwerp door André en Jean Polak in 1972) als een kind van zijn tijd. De groteske ambities van het Manhattanplan vertaalden zich in een pompeuze architectuur. Marc Dubois wijst op de minuscule draaideur aan straatkant van waaruit je als door een mollenpijp via roltrappen naar de liften op +1 geleid wordt, de eenzijdige keuze voor maximale kantooroppervlakte (“appartementen schiep te veel rechtsonzekerheid”) en de ocharme 3 cm chape (bedoeld om te beknibbelen op de vloerhoogte). Het WTC staat hiermee symbool voor een soort corporate vastgoed waarbij het “niet draait om vormgeving, maar om financieringsmechanismen.”

Marc Dubois schetst een verschuiving doorheen de jaren van een architectuur die tot stand kwam doorheen familiekapitaal (o.a. de winkelketen C&A met gebouwen ontworpen door Léon Stynen en Paul De Meyer) naar speculatieve producten: gebouwen opgetrokken in afwachting van gebruik, in afwachting van inkomsten en in afwachting om doorverkocht te worden – meestal aan buitenlandse pensioenfondsen (Nederlands, Duits of Deens) die niet op de beurs mogen spelen en daarom vastgoed beschouwen als favoriet beleggingsproduct. Het speculatieve element ziet Marc Dubois als de rode draad in de vormgeving van alle gebouwen in de Noordwijk.

De verschuiving van kwaliteit naar speculatie gebeurde tegen de achtergrond van de oliecrisis in 1974 waarbij de groei kelderde naar 1%. Het verschil was groot met de jaren 1960 waar een groei van 8% zorgde voor een sfeer van ‘the sky is the limit’ – letterlijk zichtbaar in de ruimtevlucht van de Spoetnik in 1958 en Neil Armstrong’s landing op de maan in 1969. Bovenop de oliecrisis kwam de felle maatschappelijke kritiek op de vastgoedontwikkelingen, onder meer door ARAU die met ‘contre projets’ de publieke opinie bespeelde. Marc Dubois beschrijft hoe de vastgoedmarkt in de Noordwijk in de jaren 1980 gered werden door… de federalisering van België en de keuze van Brussel als hoofdstad van de Vlaamse Gemeenschap. De vraag naar kantooroppervlakte voor Vlaamse administraties zorgde voor jarenlange huurcontracten met verzekerde inkomst.

De gegarandeerde verhuur verklaart de jarenlange stilstand van de Noordwijk, aangezien er nooit enige noodzaak was voor de vastgoedoperatoren om serieus te investeren in een levendige, publieke ruimte. Marc Dubois schetst hoe het klimaat in de Noordwijk vandaag helemaal omgeslagen is. Sinds heel wat Vlaamse administraties onderdak gevonden hebben in het Herman Teirlinck gebouw (ontwerp NeutelingsRiedijk) aan Tour & Taxis, heerst lichte paniek onder de vastgoedeigenaren in de Noordwijk. Het Boudewijngebouw (ontwerp JaspersEyers) werd inmiddels gesloopt na amper 28 jaar gebruik. Ook andere gebouwen staan leeg, zoals het North Star gebouw (ontwerp JaspersEyers en Atelier de Genval), waarvan de naam veranderde in Graaf de Ferraris toen het gebouw eenmaal werd verhuurd aan de Vlaamse Gemeenschap. Marc Dubois beschouwt de naamsverandering als het cynisch teken van de beperkte inspraak van de gebruikers in een louter speculatieproduct.

Ook de drie WTC torens staan leeg. Het goede nieuws is dat Befimmo, de huidige eigenaar van WTC, heel goed beseft dat het beter moet, besluit Marc Dubois. Er kan moeilijk een andere conclusie getrokken worden uit het huwelijk tussen het bureau 51n4e en Jaspers Eyers voor de renovatie van WTC1&2 – een ontwikkeling die sinds maart 2019 onder de naam ‘ZIN’ in de markt gezet wordt. Op dat vlak heeft de Brusselse Bouwmeester Kristiaan Borret zijn slag thuis gehaald. De Vlaamse Overheid staat als huurder wél degelijk sterk in het afdwingen van kwaliteit. Hamvraag blijft evenwel of de asymmetrische arbeidsverhouding tussen Jaspers Eyers en 51N4E symbool staat voor het aloude precaire evenwicht tussen speculatie en architecturale kwaliteit in Brussel. In dat geval dreigt de Noordwijk ook in de toekomst geplaagd te worden door het spook van het verleden.

Engelse versie gepubliceerd in Gideon Boie, Dag Boutsen, a.o. (eds.), WTC Tower Teachings, reports from one and a half years of nomadic architecture education in Brussels, KU Leuven Faculty of Architecture, Brussels 2019

Read the online version: https://issuu.com/faculteitarchitectuursintlucas/docs/wtc_tower_teachings

Tags: Brussels

Categories: Architecture

Type: Article

Share: