Article
Ode aan het Caritas project
Gideon Boie
01/06/2022, Psyche
Image: Filip Dujardin
Het Kanunnik Triest Plein in KARUS Melle geniet internationale erkenning en baart tegelijk zorgen. Vandaag is de toekomst van het plein onderwerp van discussie. Nu de toekomst nog open ligt, blik ik terug op de unieke geschiedenis.
Het Kanunnik Petrus Jozef Triest Plein in KARUS Melle geniet internationale erkenning en baart tegelijk zorgen. Het eigenzinnige plein werd als monumentale buitenruimte geopend in 2016 naar ontwerp van architecten De Vylder Vinck Taillieu. De projectdefinitie was een onverwachte vluchtlijn in een participatief proces opgestart in 2014 onder leiding van BAVO waarin psychiaters, directie, personeel én patiënten nadachten over het psychiatrisch centrum van de toekomst. Vandaag is de toekomst van het plein onderwerp van discussie. Scenario’s variëren van restauratie tot inkrimping. Nu de toekomst nog open ligt, blik ik terug op de unieke geschiedenis.
Veel gedoe over hekken
Na de natte zomer van 2021 werd de toegang afgesloten naar de bovenste verdiepingen uit vrees voor inzakken van houten vloeren. De afsluiting doet bij menigeen de wenkbrauwen fronsen, al hoeft het niet te verbazen dat de patiëntveiligheid voorop staat in een psychiatrische context. Een ziekenhuis draagt bovendien een grote aansprakelijkheid. Geen wonder dat er vanaf het moment van conceptie flinke discussies waren over toegankelijkheid. Op tal van het plaatsen is het plein dan ook goed voorzien van hekwerk. Na opening werden de hekwerken rond het trappenhuis stelselmatig hoger opgetrokken.
De afsluiting raakt een therapeutische logica, op verschillende manieren. Zo bleek het gesloten hekwerk aan de trap voor een therapeut een handige aanleiding om met patiënten in gesprek te gaan over angsten, iets wat veel moeilijker is op de gebruikelijke toevluchtsoorden in donkere momenten. Andere patiënten interpreteerden de gesloten trap als een gebrekkig vertrouwen in herstel van zelfregie. Het was de reden om op een bepaald moment het hekwerk te verplaatsen naar de tweede verdieping. Het was een bijzonder compromis om het veiligheidsprobleem op te lossen door de veiligheidsmaatregelen weg te nemen, maar wel de ramen te sluiten.
Utopische ruïne
De monumentale buitenruimte moest een adres creëren in wat benoemd werd als de oceaan van groene leegte in het ziekenhuis. Het Sint-Jozef paviljoen werd daarom omgevormd tot een plein dat open staat in alle richtingen, zelfs naar de hemel. Het plein kreeg geen specifieke functie toegewezen, behalve het scheppen van een ruimte van mogelijkheden. Zo fungeerde het plein door de jaren heen als platform voor therapiesessies, vergaderingen, begeleide wandelingen en meer. Informeel gebruik was zichtbaar in de steeds veranderende choreografie van stoelen, smeulend hout, overblijfselen van fastfood, graffiti op muren, kapot hekwerk, enzovoorts.
Een bijzondere manier waarop de ruimte van mogelijkheden tot realiteit werd, waren de vele fantasieën over het gebruik van het plein. In de wandelgangen hoorde je talloze ideeën over de toekomst: allerhande activiteiten van het schilderen op muren tot het aanleggen van moestuinen. Ook manco’s in het ontwerp werden gecorrigeerd: het verplaatsen van serres naar de voortuin, het open leggen van het ondergronds waterreservoir, enzovoorts. Voorlopig is van al die mooie dromen niets terecht gekomen, maar het wonderlijke is dat het plein functioneerde als afgebakende plek om te dromen over het psychiatrisch centrum van de toekomst.
Het proces onderbreken
Tenslotte staat het Kanunnik Triest Plein symbool voor wat we met een knipoog benoemden als de bouwneurose in de psychiatrische kliniek. Erfgoed uit 1908 werd met het gemak van een lege balpen vervangen door een nieuw gebouw dat beloofde alle problemen op te lossen. Het bescheiden idee was om in schoonheid afscheid te nemen van het paviljoen en de sloop ervan te documenteren op verschillende fasen van afbraak. Zo gebeurde door een fotograaf. Ook een creatief therapeute ging met een camera in de hand op stap met patiënten. Het fotografieproject kende slechts één aflevering. De beelden van afbraak prikkelden de verbeelding.
In de werkgroepen ontstond groot enthousiasme om het bouwval te gebruiken als landschappelijk element, zoals met kerken en kastelen. De woorden van Parsifal dienden als inspiratie: ‘Slechts één wapen deugt: alleen de speer die u trof, kan de wonde helen.’ De ongewone projectdefinitie zou in normale omstandigheden weggezet zijn als een zottigheid, maar was denkbaar omdat het gebouw al van de mentale kaart was gewist én door het enthousiasme vanuit de werkgroepen. Het ontwerpvoorstel sloot naadloos aan bij de ambitie: het half-gesloopte paviljoen kreeg een feestelijke uitstraling en bezoekers konden even verwijlen in het moment van de afbraak.
Coda
Het Kanunnik Triest Plein is geen doorsnee vastgoed en mag zo niet beoordeeld worden. De participatieve visievorming begon met de vraag naar de architecturale kwaliteiten van het psychiatrisch centrum van de toekomst. De inzet was een ruimtelijk masterplan met het oog op nieuwbouw. De monumentale buitenruimte belichaamt het ene punt waarin het hele proces plots in versneld tempo opnieuw doorlopen werd, algemeen directeur Herman Roose noemde het een recursief moment. De herneming was geen verlies, maar een winst, want het gebeurde met inbegrip van het kader van de sloop én opende tal van andere vluchtlijnen naar de toekomst.
Artikel gepubliceerd in Psyche 34 (2), uitgave van het Steunpunt Geestelijke Gezondheidszorg, juni 2022.
—
Beeld: Filip Dujardin
—
Tags: Care, Psychiatry
Categories: Architecture
Type: Article
