Article
Nieuwe architectuur voor crisiszorg
Gideon Boie
01/10/2021, Psyche
Image: Stéphane Beel Architects
Een nieuwe HIC afdeling wordt gebouwd door KARUS in Melle, gecombineerd met een open geïntensifieerde afdeling. De nieuwbouw komt tegemoet aan de dringende vraag naar aangepaste infrastructuur voor hoge en intensieve zorgen in de geestelijke gezondheidszorg. De lange aanloop in het ontwerpproces toont de uitdagingen van architectuur in de moeilijke context van crisiszorg.
De vraag voor een aangepaste infrastructuur voor crisiszorg lag reeds op tafel in 2014. De afbraak van historische paviljoenen was alvast ingezet om vrije ruimte te creëren. De projectdefinitie moest nog scherp gezet worden. Hiertoe werd een visieontwikkeling opgezet met werkgroepen van artsen, directie, personeel én patiënten. Zij bogen zich over tal van vragen. Wat zijn de noden en verlangens in de crisiszorg? Hoe kan architectuur ondersteuning bieden bij de gewenste vernieuwing? En, welke plaats krijgt crisiszorg in het psychiatrisch centrum van de toekomst?
Het uitstel van de directe vraag naar nieuwbouw bracht heel wat in beweging. In eerste instantie ging de aandacht vooral naar de uitbouw van een groene, autoloze omgeving. Herwaardering van het erfgoed bracht het ziekenhuis ertoe om het sloopprogramma te staken. Een gebouw in afbraak werd omgevormd tot monumentale buitenruimte, naar ontwerp van architecten De Vylder Vinck Taillieu. Een ander gebouw dat op de slooplijst stond werd het nieuwe, statige verblijf voor de psychoseafdeling Dageraad.
Het uitstel van de nieuwbouw creëerde ook ruimte om de visie op crisiszorg uit te diepen. Uiteindelijk kwam er consensus om de crisiszorg te organiseren als een HIC-afdeling, naar het High & Intensive Care model uitgewerkt door Tom Van Mierlo, Yolande Voskes en anderen. De kern van het HIC model ligt in de opschaling van zorg in geval van crisis én – even belangrijk – de mogelijkheid van herstel van zelfregie. Het concept van de ‘eerste 5 minuten’ wijst op het belang om een gastvrije omgeving te bieden waarin patiënten tot rust komen, eventueel in één-op-één begeleiding.
Keuze van zorgmodel is één ding, toepassing ervan binnen infrastructuur is nog wel iets anders. Dat bleek bij de verbouwing van de bestaande crisisafdeling volgens het HIC model. Het Sint Elisabeth paviljoen is een typisch beddenhuis, geopend in 1990, met gangen die uitkijken op een verpleegpost en een annex van afzonderingskamers. Het gebouw strookt simpelweg niet met de nieuwe waarden omtrent gastvrijheid en nabijheid. Drastische ingrepen dringen zich op, maar middelen zijn beperkt in afwachting van nieuwbouw en bovendien moet de afdeling in werking blijven.
De verbouwing van Sint Elisabeth bestond daarom uit enkele tactische aanpassingen die het mogelijk maken om alvast te experimenteren met het HIC model. Zo werden enkele intensive care (IC) kamers ingericht, een setting die behalve een bed plaats maakt voor zithoek, extra bed en buitenruimte. De IC kamers werden georganiseerd in zowel de ziekenhuisgang als het afzonderingscomplex. De kamers werden heringericht zodat toezicht gemakkelijker gaat. De vensters van de verpleegpost werden eenvoudig afgeplakt. De tuin werd aanzienlijk uitgebreid.
De verbouwing zorgde voor nuttige feedback bij het opstellen van de projectdefinitie voor de nieuwbouw van de HIC afdeling, als onderdeel van de zoektocht naar een architect. De gesloten HIC- afdeling wordt gekoppeld met een open geïntensifieerde ID-afdeling. De afdelingen hebben een aparte werking en dynamiek, maar worden intern verbonden voor logistiek en ondersteuning. De HIC-afdeling moet een geborgen sfeer bieden waarbij de groene omgeving deel is van de gesloten setting. De geïntensifieerde afdeling maakt gebruik van faciliteiten op de campus.
Architectuur vormt een sleutelrol in het realiseren van vernieuwing. De aanbesteding vroeg kandidaten om een ontwerpschets voor te leggen waarin het innovatieve HIC-programma vertaald wordt naar dito infrastructuur. De aanbesteding gebeurde door FARYS, dat toekeek op een onafhankelijke beoordeling van de offertes. Uiteindelijk werd de opdracht gegund aan Stéphane Beel Architects. Het schetsontwerp toont een gebouw met 4 bouwlagen waarbinnen de HIC- en ID-afdeling gestapeld worden.
Een slim element in het schetsontwerp is de grote openheid binnen de contour van het gebouw. De grote binnentuinen zijn deel van de gesloten setting, waardoor de begrenzing verdwijnt in de architectuur. Niveauverschillen maken inkijk onmogelijk, terwijl het uitzicht op de groene omgeving behouden blijft, zeker ook vanuit de IC-eenheid. In de IC-eenheid worden kamers geschakeld met open tussenruimte en diverse zithoeken, zodat nabijheid mogelijkheid tijdens crisismomenten en herstel van zelfregie mogelijk is.
Het schetsontwerp inspireert zich op de typologie van het historische erfgoed op campus Melle, in het bijzonder de vernieuwde Dageraad psychoseafdeling. De open leefruimtes vormen steeds het hart van een afdeling waarop verschillende diensten en kabinetten op uitgeven. De kamers bevinden zich in zijvleugels, waarbij de korte gangen uitkijken op de buitenruimte. Er wordt zo een veilige omgeving gecreëerd die overzichtelijk is en zo bijdraagt aan de rust en geborgenheid op de gesloten afdeling. Elke kamer wordt standaard uitgerust met mogelijkheid van rooming-in.
Het schetsontwerp wordt in de komende maanden uitgewerkt binnen een lerend netwerk van artsen, directie, personeel, patiënten, ervaringsdeskundige en architecten. Het schetsontwerp moet verder afgestemd worden op de gewenste dienstverlening. Tegelijk zijn er in het HIC model nog cruciale concepten die invulling vergen, zoals de vraag wat een helende omgeving is en hoe dit gemonitord kan worden. De keuze voor nieuwbouw zet hoe dan ook de ambitie scherp om crisiszorg te voorzien van een fundamenteel andere architectuur.
Artikel gepubliceerd in Psyche 33 (3), uitgave van het Steunpunt Geestelijke Gezondheidszorg, september-oktober 2021.
Beelden: Stéphane Beel Architecs
Tags: Care, Psychiatry
Categories: Architecture
Type: Article
